Η Αγία Σοφία αποτέλεσε έμπνευση του Μεγάλου Κωνσταντίνου και όραμα του Ιουστινιανού [ 527-565 μ.Χ.].
Όταν ο πρώτος ναός καταστράφηκε, κατά τη στάση του Νίκα, ο Ιουστινιανός συνέβαλε το μεγαλεπήβολο σχέδιο να ξανακτίσει εκ βάθρων τη Μεγάλη Εκκλησία εφαρμόζοντας νέα για την εποχή του σχέδια θολοδομίας και στατικής. Με τον μηχανικό Ανθέμιο από τις Τράλλεις και τον αρχιτέκτονα Ισίδωρο από τη Μίλητο ήθελε να δημιουργήσει ένα κτίσμα διαφορετικό και εντυπωσιακό που θα ξεπερνούσε τις τεχνολογικές δυνατότητες της εποχής του.
Ο ίδιος ο Ιουστινιανός επόπτευε προσωπικά την πορεία του έργου, από τις πρώτες πρωινές ώρες, ρίχνοντας μάλιστα στα οικοδομικά υλικά, αργυρά νομίσματα προς επιβράβευση των εργατών που προσέρχονταν πρώτοι στο εργοτάξιο. Μέσα σε έξι χρόνια, η Αγία Σοφία ολοκληρώθηκε!
Οι δύο αρχιτέκτονες συνδύασαν το ρυθμό της ορθογώνιας βασιλικής, σύμφωνα με τον οποίον είχαν κτιστεί οι πρώτοι χριστιανικοί ναοί, και το ρυθμό του περίκεντρου ναού με τρούλο. Έτσι γεννήθηκε ένας νέος ρυθμός, η βασιλική με τρούλο!
Τα εγκαίνια τελέστηκαν επίσημα με μεγαλοπρέπεια στις 27 Δεκεμβρίου του 537 μ.Χ.. Όταν ο Ιουστινιανός αντίκρισε από τις πύλες το απαστράπτον θέαμα του εσωτερικού του ναού, με τα μωσαϊκά, τα πολυκάντηλα και τα ιερά άμφια του κλήρου κατελήφθη από ενθουσιασμό και σε ένα ξέσπασμα χαράς, βλέποντας την υπεροχή της Αγίας Σοφίας, έναντι του ξακουστού Ναού του Σολομώντα και υψώνοντας τα χέρια του στον ουρανό, αναφώνησε: «Δόξα τω Θεώ, τω καταξιώσαντί με τοιούτον έργον αποτελέσαι. Νενίκηκά σε Σολομών.»
Ο σχεδιασμός του τρούλου σε σχέση με την τοιχοποιία και ο έξυπνος τρόπος στήριξής του αποτελούν ένα θαύμα μηχανικής. Τέσσερις τεράστιοι πεσσοί, που απέχουν μεταξύ τους 30 μ., στηρίζουν τα τέσσερα μεγάλα τόξα πάνω στα οποία εδράζεται ο τρούλος, με διάμετρο 31 μέτρων. Ο τρούλος δίνει την εντύπωση ότι αιωρείται εξαιτίας των παραθύρων που βρίσκονται γύρω στη βάση. Αυτό ακριβώς είναι που εντυπωσιάζει περισσότερο το θεατή.
Ο Προκόπιος -ιστορικός του 6ου αιώνα μ.Χ.- αναφέρει ότι ο τρούλος είναι έργο θαυμάσιο και συγχρόνως τρομερό στη θέα, τόσο ελαφρό και αέρινο, που φαίνεται μάλλον ότι κρέμεται με χρυσή αλυσίδα από τον ουρανό παρά ότι στηρίζεται σε στερεές βάσεις.
Κατά το κτίσιμο του τρούλου, των αψίδων, των πεσσών, των μεγάλων κιόνων και γενικώς σε όλες τις στοές του ναού, οι ιερείς τοποθετούσαν σε ανοίγματα, που άφηναν οι τεχνίτες, ιερά λείψανα, «Εν παντί κιόνι των άνω και των κάτω, εν έκαστον λείψανον έχει ενθρονισμένον». Εξαιτίας του γεγονότος αυτού, πολλά θαύματα θρυλούνται για την Αγία Σοφία όχι μόνο μεταξύ χριστιανών αλλά και μεταξύ των μωαμεθανών. Η διακόσμηση στο εσωτερικό του ναού ήταν ίσης σπουδαιότητας με την αρχιτεκτονική του. Ανάμεσα στα ψηφιδωτά που σώζονται ξεχωρίζουν η Παναγία στην αψίδα του ιερού και η Δέηση.
Η μεγάλη παράσταση της Δέησης στο υπερώο του ναού, ήταν αφιέρωμα του αυτοκράτορα Μιχαήλ Η’ Παλαιολόγου, για να τιμήσει την ανάκτηση της Κωνσταντινούπολης από τους Λατίνους το 1261. Το ψηφιδωτό αυτό συνοψίζει με τρόπο θαυμαστό τις τάσεις της παλαιολόγειας ζωγραφικής. Τη διακόσμηση του ναού συμπλήρωναν πολύχρωμα μάρμαρα, που κάλυπταν τους τοίχους (ορθομαρμάρωση), καθώς και υψηλοί κίονες από πορφυρό, λευκό και πρασινωπό διάστικτο μάρμαρο, στεφανωμένοι με μαρμάρινα κιονόκρανα.
Γράφει ο Φώτης Κόντογλου στο βιβλίο του «Η Πονεμένη Ρωμιοσύνη»: «Μπαίνοντας μέσα στην Αγία Σοφία νιώθεις σ’ όλη σου την ύπαρξη τι σημαίνει καινή κτίσις μένεις ακίνητος. Ένας άλλος κόσμος σε δέχεται. Κάτι το μεγαλόπρεπο ουράνιο, απεριόριστο και ταυτόχρονα το ζεστό, ανθρώπινο οικείο.
Tότε καταλαβαίνεις γιατί οι αντιπρόσωποι του Βλαδίμηρου της Ρωσίας όταν μπήκαν εδώ μέσα έμειναν άφωνοι. Δεν μπόρεσαν να επισκεφθούν άλλη χώρα για άλλη θρησκεία δεν χωρούσε καμία συζήτηση. Εδώ είπαν βρίσκεται ο ουρανός πάνω στη γη. Δεν ανήκει απλώς σε ένα Έθνος ο ναός αυτός, αλλά σώζει την υφήλιο, δεν είναι κατόρθωμα λογικής, αλλά θεολογική επίτευξη και άνωθεν δωρεά, απλή μαρτυρία της φιλανθρωπίας του Θεού που έκλινεν ουρανούς και κατέβη».
Το μυστικό της Αγίας Σοφίας
Το μυστήριο με την Αγία Σοφία είναι ότι για 1500 περίπου χρόνια παραμένει όρθια, παρά τους μεγάλους σεισμούς που γίνονται στην περιοχή. Σείεται αλλά δεν καταρρέει. Ακόμα και αν γίνει ένας σεισμός της τάξεως των 7,5 ρίχτερ η Αγία Σοφία ίσως να είναι το μοναδικό κτίριο το οποίο θα μείνει όρθιο στην Κωνσταντινούπολη.
Η πολυετής επιστημονική έρευνα, μιας διεθνούς ομάδας καθηγητών για το μυστικό της αντοχής του κτίσματος, έδειξε πως η λάσπη που χρησιμοποιήθηκε αποτελείτο από ημιαποκρυσταλλοποιημένο υλικό το οποίο έχει την ιδιότητα να απορροφά την ενέργεια του σεισμού: «Πριν ακόμη και από τον σεισμό του 1999, είχαμε βεβαιωθεί ότι η σύνθεση και η ιδιοσυστασία του υλικού που χρησιμοποιήθηκε μπορούσε να αντέξει σε έναν μεγάλο σεισμό» βεβαίωσε η καθηγήτρια του ΕΜΠ κυρία Τόνια Μωροπούλου, η οποία συμμετείχε στην επιστημονική έρευνα. Επιπλέον, το υλικό που χρησιμοποιήθηκε στον τρούλο της Αγίας Σοφίας είναι ένα είδος πυρίμαχου τούβλου, δώδεκα φορές πιο ελαφρύ από το κανονικό τούβλο. Λέγεται ότι ο ασβέστης ζυμώθηκε με λάδι αντί για νερό, ακόμη μέλι, αυγά, κοχύλια και άλλα οργανικά υλικά χρησιμοποιήθηκαν, για να δώσουν αυτήν την μεγάλη αντοχή. Επιπλέον, το γεγονός ότι οι κίονες της Αγιάς Σοφιάς είναι λειψανοθήκες είναι ένα άλλο «μυστικό» του αγιοστήρικτου ναού.
Θρύλοι και παραδόσεις γύρω από την Αγιά Σοφιά
Την μέρα που πάρθηκε η Πόλη, έβαλαν σ΄ ένα καράβι την Αγία Τράπεζα της Αγια-Σοφιάς, να την πάνε στην Φραγκιά, για να μην πέσει στα χέρια των Τούρκων. Εκεί όμως στη θάλασσα του Μαρμαρά άνοιξε το καράβι και η Αγία Τράπεζα βούλιαξε στον πάτο. Στο μέρος εκείνο η θάλασσα είναι λάδι, όση θαλασσοταραχή και κύματα κι αν είναι γύρω. Και το γνωρίζουν το μέρος αυτό οι ναυτικοί από τη γαλήνη, που είναι πάντα εκεί, και από την ευωδία που βγαίνει. Πολλοί μάλιστα αξιώθηκαν να τη δουν στα βάθη της θάλασσας.
Ο λαοφιλέστερος θρύλος έχει να κάνει με τον μαρμαρωμένο βασιλιά, τον τελευταίο αυτοκράτορα που μαρμάρωσε μέσα στο ναό της Αγίας Σοφίας. Όταν η Πόλη πέρασε στα χέρια των Τούρκων, ο λαός δεν μπορούσε να πιστέψει ότι ένα τέτοιο κτίσμα έχει περιέλθει σε μουσουλμανικά χέρια. Διέδωσαν λοιπόν ότι ο βασιλιάς κρύφτηκε πίσω από μία κολόνα του ναού της Αγίας Σοφίας, χάθηκε μέσα στους διαδρόμους και παρέμεινε κρυμμένος εκεί.
Η σύγχρονη ιστορία: από τζαμί σε μουσείο και πάλι τζαμί
Για χίλια και πλέον χρόνια (537-1453 μ.Χ.), η Αγία Σοφία θα αποτελέσει το κέντρο της ορθοδοξίας. Εκεί, ο λαός θα γιορτάσει τους θριάμβους, θα θρηνήσει τις συμφορές και θα αποθεώσει τους νέους αυτοκράτορες. Η τελευταία λειτουργία τελέστηκε στις 29 Μαΐου του 1453. Ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος Παλαιολόγος ΙΑ’ Δραγάτης, αφού προσευχήθηκε μαζί με το λαό και ζήτησε συγνώμη για λάθη του, έφυγε για τα τείχη, όπου έπεσε μαχόμενος.
Μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης, η Αγία Σοφία έγινε μουσουλμανικό τέμενος (τζαμί) από τον Μωάμεθ Β’ τον Πορθητή και μετά την Μικρασιατική Καταστροφή και την ίδρυση του σύγχρονου Τουρκικού Κράτους από τον Κεμάλ Ατατούρκ, μετατράπηκε σε μουσείο με απόφαση του υπουργικού συμβουλίου στις 24 Νοεμβρίου 1934. Η Αγία Σοφία ως μουσείο άνοιξε τις πύλες της την 1η Φεβρουαρίου 1935 και στις 6 Δεκεμβρίου του 1985, ανακηρύχθηκε από την UNESCO Μνημείο της Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς.
Στις 10/7/2020 ο πρόεδρος της Τουρκίας Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν υπέγραψε διάταγμα, με το οποίο η Αγία Σοφία λειτουργεί και πάλι ως τζαμί.
Η λεηλασία της Αγίας Σοφίας από τους σταυροφόρους το 1204
Ο Άγγλος βυζαντινολόγος Σερ Στήβεν Ράνσιμαν στο έργο του “Η Ιστορία των Σταυροφοριών” περιγράφει τη λεηλασία του 1204 από τους Φράγκους «Στη ίδια την Αγιά Σοφιά έβλεπε κανείς μεθυσμένους στρατιώτες να σχίζουν τις μεταξωτές κουρτίνες και να γκρεμίζουν και να κομματιάζουν το μεγάλο ασημένιο εικονοστάσιο, ενώ ποδοπατούσαν ασεβέστατα άγιες εικόνες και ιερά βιβλία. Ακόμη και οι Σαρακηνοί θα είχαν δείξει περισσότερο οίκτο, αναφωνεί ο ιστορικός Νικήτας Χωνιάτης και λέει την αλήθεια».
Ο ίδιος ιστορικός απαντά σε αυτούς που υποστηρίζουν ότι το Βυζάντιο δεν είχε τέχνη, «Ἡ βυζαντινὴ τέχνη ἦταν ἀπὸ τὶς μεγαλύτερες σχολὲς τέχνης παγκοσμίως. Κάποιοι, ὑποστηρίζουν, ὅτι ἡ βυζαντινὴ τέχνη εἶναι στατική. Δὲν ἦταν καθόλου στατική, ἀλλὰ ἦταν μία σχολὴ τέχνης ἀπὸ τὶς σημαντικότερες στὸν κόσμο, ποὺ ὅσο περνᾷ ὁ καιρὸς ἐκτιμᾶται ὅλο καὶ περισσότερο, κι ὅσοι Ἕλληνες διανοούμενοί σᾶς λένε ὅτι τὸ Βυζάντιο δὲ δημιούργησε τίποτε, εἶναι τυφλοί».
Σήμερα η Αγία του Θεού Σοφία όσο κι αν φαίνεται δέσμια των πολιτικών αυθαιρεσιών και της αλαζονείας, ωστόσο παραμένει ακατανίκητη και υπερέχουσα, γιατί πάντοτε τα μεγάλα μνημεία μένουν αλώβητα από τα καπρίτσια των συγκυριών κι η ιστορία δεν διαγράφεται όσο κι αν συσκοτίζεται.
Η Αγία Σοφία μέσα στην Ιστορία επιβιώνει αγέρωχη, ανοιχτή και φιλόξενη σε πιστούς και απίστους με τις μορφές του Μεγάλου Κωνσταντίνου και του Ιουστινιανού στα ψηφιδωτά του εξωνάρθηκα και του νάρθηκα να υποδέχονται τους εισερχόμενους.
