Συνέντευξη του γλύπτη κ. Μιχάλη Κάσση στην Παναγιώτα Σουρτζή
Φωτογραφία Γιάννης Κάσσης
“Στον Κεραμικό που εδούλεψα ήταν ένας πολύ σπουδαίος ζωγράφος, κεραμίστας, αγιογράφος, ο Μιχάλης ο Μαρτζουβάνοφ [Μαρτζουβάνης] από την Ουκραΐνα [Ουκρανία]. Αυτός ήτανε πολύ σπουδαίο μυαλό. Μου έλεγε, κάθε μέρα, “βρε παιδί μου, έχεις τάλαντο (ταλέντο) θα χαθείς, πήγαινε να δώσεις στη Σχολή Καλών Τεχνών” και του λέω αμα πάω, τι θα τρώω και τα αδέλφια μου ποιος θα τα βοηθήσει να σπουδάσουνε που είναι μικρότερα. Κάποια στιγμή έκλεισα τα μάτια και λέω δεν πάει να γίνει ό,τι γίνει, ό,τι θέλει ας γίνει, θα πάω να δώσω και πήγα κι έδωσα. Μου είπαν πού ήταν η σχολή καλών τεχνών και πήγα κι έδωσα.”
“…στην πέτρα γεννήθηκα, στην πέτρα μεγάλωσα, την πέτρα δουλεύω, στην πέτρα να πεθάνω.”
Και κάπως έτσι ξεκινά μια πορεία άνω των 60 ετών στην τέχνη για τον γλύπτη Μιχάλη Κάσση, που από ένα χωριό της Μάνης βρέθηκε στην Αθήνα από ανάγκη να βοηθήσει οικονομικά την οικογένειά του. Πνεύμα ανήσυχο, δεν έμεινε στις νόρμες της γλυπτικής που διδάχθηκε. Κι έτσι η πέτρα στα χέρια του παίρνει μορφή, πρόσωπο με το δικό του μοναδικό ύφος, επιλέγοντας ποια από τα σχέδια που “κρύβει” μέσα της θα αποκαλύψει. Το ντοκιμαντέρ, η “Λάλουδα”, που κάνει πρεμιέρα τον Νοέμβριο και είναι αφιερωμένο στον ίδιο, τη Μάνη και την επιβίωση στην πέτρα, στάθηκε η αφορμή να μιλήσουμε με τον καλλιτέχνη, αποζητώντας να συνθέσουμε το δικό του πορτραίτο μέσα από την πορεία του στην τέχνη και όσα “σμίλεψαν” τον δημιουργό και το έργο του. “Χωρίς θέληση δεν γίνεται τίποτα”, μάς λέει με την απλότητα και την αυθεντικότητα ενός ανθρώπου που έζησε τις δυσκολίες της επιβίωσης στην ελληνική ύπαιθρο και κατάφερε έργα του να κοσμούν δημόσιους χώρους στην Ελλάδα και το εξωτερικό.
Πώς πήρατε την απόφαση να ασχοληθείτε με τη γλυπτική;
Την απόφαση ούτε που το κατάλαβα πώς την πήρα γιατί από παιδάκι μες στην πέτρα γεννηθήκαμε, μές στην πέτρα μεγαλώσαμε, η πέτρα ήταν τα παιχνίδια μας, από πέτρες, από κάτι λεπτές πλάκες φτιάχναμε τις αμάδες μας, τα γαϊδουράκια που τα βάζαμε και μαλώνανε, τα πρόβατα, από διάφορα ξυλάκια, από διάφορα φρούτα. Ε, αυτά ήτανε οι πρώτες αρχές.
Ζήσατε με την πέτρα και και ήταν ένα φυσικό επακόλουθο να ασχοληθείτε με αυτήν, να γίνετε γλύπτης μεγαλώνοντας;
Μεγαλώνοντας ένοιωθα ότι τίποτε άλλο δεν με γέμιζε μόνο αυτό και όταν πήγα κι έδωσα στη σχολή καλών τεχνών, δεν ήξερα πού ήταν. Αλλά είχα μανία να πάω εκεί. Βέβαια, η σχολή με απογοήτευσε γιατί όταν μπήκα με την πρώτη, διεπίστωσα ότι εκεί σε βάνουν και σε μαθαίνουνε να γίνεσαι αντιγραφέας, δηλαδή, να βάλεις ένα μοντέλο, να μετράς το ένα δάχτυλο, να μετράς το ένα μάτι, να μετράς το ένα αυτί και να φτιάχνεις και το άλλο το ίδιο με τα μετρήματα. Και αυτό δεν με γέμιζε. Εγώ ήθελα κάτι άλλο. Η μεγαλύτερή μου σπουδή που έκανα, αν έκανα στη σχολή, ήταν τα κάμποσα λόγια που άκουσα από τον Απάρτη, που ήταν μαθητής του Μπουρντέλ και η άμμιλα, η ευγενική που έβγαινε μέσα από τα παιδιά στη σχολή, που κουβαλούσανε διάφορες εικόνες από διάφορες τάξεις από διάφορα ήθη και έθιμα. Αυτά τα “άρπαζα”, τα αποτύπωνα δηλαδή και αυτά με ενδιαφεράνε. Αλλά η σπουδή μου η μεγάλη, η κανονική είναι στο Εθνικό [Αρχαιολογικό] Μουσείο. Εκεί “κουβέντιασα” πολύ με τους αρχαίους Έλληνες γλύπτες [της αρχαϊκής εποχής] και μου “είπανε” γιατί παραμορφώνουνε κάτι για να είναι όμορφο. Γιατί αν το αντιγράφανε από μοντέλο αν το κάνανε συμμετρικό και όμορφο δεν θα ήταν καλό. Το παραμορφώνανε εκείνοι όπου θέλανε, όσο θέλανε. Γιατί εκείνοι ήτανε οι δημιουργοί και γίνονταν για κάποια στιγμή οι θεοί, θα έλεγα, που εφτιάχνανε δικά τους πλάσματα και τα δημιουργούσανε αυτοί. Νομίζω, ότι η μεγαλύτερη τέχνη που έγινε ποτέ από τον άνθρωπο είναι στο Μουσείο της [Αρχαίας] Ολυμπίας, είναι δηλαδή πριν τον Φειδία, πριν την κλασική εποχή και είναι απευθείας στο μάρμαρο, χωρίς μοντέλο. Οι κούροι, οι κόρες, όλα αυτά με εντυπωσιάσανε φοβερά και έτσι έμαθα μόλις έφυγα από τη σχολή να μην χρησιμοποιήσω ούτε για ένα λεπτό μοντέλο.
Φωτογραφία Γιάννης Κάσσης
Ό,τι φτιάχνω και ό,τι συνθέτω είναι από τη φαντασία μου μόνο όπως κάνανε αυτοί, όπως είπα, οι μεγάλοι καλλιτέχνες που σμίγανε τον άνθρωπο με το άλογο, τον άνθρωπο με το λιοντάρι, τον άνθρωπο με έναν τρίτωνα. Τα ενώνανε τόσο τέλεια και τόσο καλά και παραμορφώνανε ό,τι θέλανε για να φανεί πιο σωστό και αυτό είναι το μεγαλείο, πιστεύω, της τέχνης.
Οπότε πιστεύετε ότι ο γλύπτης και γενικότερα ο καλλιτέχνης πρέπει να βγάζει επάνω στην πέτρα, πάνω στο υλικό τη φαντασία του, τη σκέψη του;
Ε, βέβαια! Τότε είναι δημιουργός, αλλιώς αν αντιγράψεις ένα μοντέλο ή ένα άγαλμα αλλουνού είσαι αντιγραφέας. Όταν μετράς όλες τις λεπτομέρειες από ένα μοντέλο που σου ποζάρει εκεί χάμου το καημένο για να βγάλει ένα μεροκάματο, ε, είσαι αντιγραφέας. Κι όσο πιο καλός αντιγραφέας είσαι τόσο βραβεύεσαι.
Χρειαστήκατε ποτέ μοντέλο;
Σε όλα μου τα έργα, μικρά ή μεγάλα, δεν έχω χρησιμοποιήσει ποτέ πρόπλασμα ή μοντέλο, ποτέ! Στη Σχολή Καλών Τεχνών το έκανα αυτό αλλά περισσότερο αγγαρεία και περισσότερο διδάχθηκα από μία κουβέντα του Απάρτη που μας πρωτοείπε ότι ο Ροντέν λέει ότι η τέχνη είναι από μέσα προς τα έξω. Ε, λοιπόν, αυτό το παρατήρησα και το είδα τόσο καθαρά στην αρχαϊκη γλυπτική.
Φωτογραφία Γιάννης Κάσσης
Είπατε στην αρχή ότι μεγαλώσατε μέσα στην πέτρα. Μεγαλώσατε στη Μάνη και αυτό έχει παίξει σημαντικό ρόλο στη δημιουργική σας πορεία. Πώς τα προσωπικά σας βιώματα, η ιστορία και το τοπίο της περιοχής έχουν διαμορφώσει το έργο σας;
Μα, αυτό δεν το ξέρω. Η Μάνη είναι ένας ξερόβραχος, η Ελλάδα είναι ένας ξερόβραχος. Οι τοίχοι μας είναι μία πέτρα και νερό, από εκεί έχουν δημιουργηθεί όλα. Η πέτρα, νομίζω την αγάπησα και όταν τη δουλεύω, τη δημιουργώ, νομίζω ότι έχω την ομορφότερη κοπέλα. Προσπαθώ να μην πετάξω καθόλου από την πέτρα, να την κρατήσω όλη γιατί είναι ζημιά, δηλαδή να πετάς κομμάτια της πέτρας. Να μην την ταράξω πολύ, να μην χαλάσω τα χρώματά της, να μπορέσω να την κάνω να φανούνε περισσότερο τα χρώματά της.
Πώς διαλέγετε την πέτρα;
Πολλές φορές μου δίνει το θέμα μου η ίδια η πέτρα γιατί η κάθε πέτρα, σκουντούφλα στο δρόμο, όπως είχε πει κι ο Αλεξίου έχει πολύ μεγάλη αξία που δεν την καταλαβαίνουνε. Κάθε κομμάτι πέτρας, κάθε βράχος, κάθε γκρεμός έχει μέσα πολλά σχέδια που περιμένουν τον δημιουργό να τα αποκαλύψει. Εκείνος το βλέπει και διαλέγει από το σχήμα της τι θα βγάλει, τι θα φτιάξει, τι θα είναι πιο σωστό, το αληθινό.
Φωτογραφία Γιάννης Κάσσης
Ποια είναι τα επόμενα βήματα του καλλιτέχνη; Σταματάει ποτέ;
Στην πέτρα γεννήθηκα, στην πέτρα μεγάλωσα, την πέτρα δουλεύω, στην πέτρα να πεθάνω.
Οπότε, ο δημιουργός, είναι πάντοτε δημιουργός, λέτε;
Ε, βέβαια! Βέβαια! Μα για να είσαι δημιουργός, δεν πρέπει να κάνεις αντιγραφή, είπαμε. Κι αν παίρνεις στοιχεία, τα παίρνεις και τα έχεις αποθηκεύσει μέσα στην αποθήκη του μυαλού σου που όταν σου ζητήσει κανείς, κάνε μου ένα ζώο, κάνε μου ένα έντομο, το έχεις ατόφιο μέσα στο “φωτογραφείο” σου και σου το φέρνει μπροστά σου η φύση, η ίδια και το δημιουργείς και το φτιάχνεις σε γλυπτική σε σχέδιο, σε ο,τιδήποτε. Τα έχεις αποτυπώσεις δηλαδή μέσα, αλλά πρέπει να τα έχεις σωστά και σίγουρα αποτυπώσει.
Παρατηρείτε τη φύση, λοιπόν, για να παίρνετε ιδέες για τα γλυπτά σας.
Δεν υπάρχει μεγαλύτερος σοφός και μεγαλύτερος δάσκαλος από τη φύση. Τα έχει φτιάξει όλα τόσο μελετημένα και δουλεύουν ρολόι που όταν παρεμβαίνουμε κάτι στη φύση κάνουμε ίσως και για τον εαυτό μας κακό. Κάνουμε και καλό, κάνουμε και κακό πολύ. Λέει κάπου ο Ροντέν, μεγάλος γλύπτης, “όλος ο κόσμος βλέπει, ο καλλιτέχνης πρέπει να παρατηρεί”.
Πιστεύετε το έχουν αυτό οι νέοι καλλιτέχνες σήμερα; Ως έμπειρος γλύπτης βλέπετε οι νέοι να έχουν τα προσόντα για να είναι πραγματικά δημιουργοί;
Οι νέοι…με έχουν ανησυχήσει πολύ. Βέβαια θα βρουν τον δρόμο τους, θα καταλήξουν κάπου και πρέπει όσο μπορούμε να τους βοηθήσουμε κι εμείς. Πιστεύω ότι “τρώνε” πολύ χρόνο με τα ηλεκτρονικά γιατί πίσω από εκεί είναι τρομερά συμφέροντα. Βλέπεις ας πούμε τα παιδιά είτε μόνα τους είναι είτε με άλλους είναι, κάθε ένα έχει από ένα κινητό μπροστά και είναι στον κόσμο τον δικό του και βλέπει ό,τι του έχουνε “σερβίρει”. Ο ίδιος δεν βασανίζεται να το βρει. Ο άνθρωπος πρέπει από μικρός να πασχίζει να είναι παντογνώστης. Όλα τον ενδιαφέρουν έναν καλλιτέχνη και μπορεί όλα να τα χρησιμοποιήσει μέσα στην τέχνη του χωρίς να τα αντιγράφει ακριβώς. Έχουν σχέση το ένα με το άλλο.
Τα γλυπτά σας αποτυπώνουν, κυρίως, πρόσωπα, ανθρώπους. Έχει κάποιο συμβολισμό αυτό για εσάς;
Προσπαθείς να κάνεις τον Θεό, κατάλαβες; Να είσαι Θεός για λίγο για να το φτιάξεις. Βέβαια η τέχνη μπορεί να λέει περισσότερα πράγματα από ότι μιλούν οι άνθρωποι που έχουν γλώσσα. Γλώσσα δεν έχει αλλά μιλάει με άλλον τρόπο. Προσπαθώ να δώσω τον άλλον τρόπο. Αν το πετυχαίνω έχει καλώς. Αλλά μια πέτρα πουλί και τέτοια δεν δούλεψα ποτέ γιατί όσο μου αντιστεκόταν η πέτρα, ήταν σκληρή, τόσο εγώ μάνιωνα και δούλευα.
Τι θα λέγατε στους νέους καλλιτέχνες σήμερα, σε όσους ξεκινούν την πορεία τους στην τέχνη;
Πολλά πράγματα μπορώ να τους πω αλλά νομίζω αμα έχουνε μέσα το τάλαντο [ταλέντο] αυτό, δεν τους σταματάει τίποτα. Υπάρχουνε βέβαια και κακοτυχίες που άμα η δύναμη που έχεις μέσα σου δεν είναι τόσο δυνατή να νικήσει τις αντιξοότητες, μπορεί να τα παρατήσεις αλλά θα σε τρώει το μεράκι μέσα σου. Θέλω να πω στα παιδιά, ευτυχισμένος άνθρωπος είναι εκείνος που βρίσκει τη χαρά μέσα από τη δουλειά του. Τότε είναι ο πιο ευτυχισμένος άνθρωπος, αλλιώς θα είναι δυστυχής ό,τι κι αν κάνει κι όσα κι αν παίρνει.
